Hungaria

Unë e kam njohur pak Hungarinë. Përveç Atilës së Hunëve, që e njohin të gjithë, kam njohur edhe një Attila József (për herë të parë emrin e tij e kam hasur në një studim të disidentit shqiptar Arshi Pipa, i cili e krahason Attila-n me Migjenin), Franc Liszt (një nga gjigantët e muzikës klasike), Béla Bartók (një kompozitor për të cilin kishim mësuar në gjimnaz, gjithashtu), Sándor Petőfi (një libër të të cilit e kisha lexuar kur isha ende në shkollë fillore), Péter Esterházy (e njoh për shkak të interesimit tim për zgjerimin e hartës së letërsisë), Ágota Kristóf (për shkak të ngjashmërisë me emrin Agatha Christie), Béla Balázs (për shkak të një libri për filmin që e kisha të përkthyer në gjuhën shqipe), László Nemes (për shkak të filmit “Son of Saul”), Imre Kertész (për shkak se ishte nobelist) e, ndoshta, edhe ndonjë tjetër. Nuk e njihja politikën hungareze fare, dhe nuk e dija nëse Hungaria kishte sistem parlamentar, apo presidencial. Pra, kisha njohuri vetëm nga kultura, dhe deridiku nga historia. Por, jo aq sa do të doja.

Gjithsesi, qëndrimi im në Hungari supozohej të ishte, pos të tjerash, për ta njohur më mirë kulturën dhe historinë e këtij vendi, ku për herë të parë kam kaluar si fëmijë, por pa u ndalur, në fillim të viteve ‘90, derisa gjithë familja përpiqeshim të iknim ilegalisht në Gjermani, përpjekje që dështoi pranë kufirit çeko-gjerman. Krejt cka mbaj mend nga ajo kohë kur shikoja nga dritarja e trenit, është kjo: fusha të rrafshëta, pemishte, disa gra që thurnin shporta me thupra, dy-tri anije dhe një urë e gjatë mbi një lumë të madh që quhej Danub në një qytet me emër të bukur dhe të cuditshëm Budapest. Kurrë s’kisha parë lumë të lundrueshëm, për det e oqean as që bëhej fjalë. 

Hungaria “ime” ishte edhe ajo që e kisha lexuar në epin “Nibelungen”, ajo skena e masakrës së hungarezëve mbi gjermanët, po edhe një përshtypje tmerri që më zgjonte pjesa transilvanike e Hungarisë, pastaj edhe disa të dhëna mbi mbretërinë austro-hungareze. Për shkak të përmasave legjendare të heroit Atila i Hunëve, të cilin e legjendarizuan gjermanët që ia kishin frikën aq shumë, Hungarinë e mendoja ende si një shtet që mund t’i pushtonte vendet më të fuqishme, si në kohën e hunëve. Natyrisht, ky shtet sot nuk është aq i fuqishëm, mirëpo për nga letërsia, kultura dhe bukuria, ende i konkurron Evropës perëndimore. Madje, nuk më kujtohet ndonjë vend evropian më i bukur se Budapesti. Budapesti është vend i bukur dhe ka një shtrirje gjeografike që të bën të besosh se me kalimin e viteve mund të shkojë duke u bërë vetëm më i bukur, aq sa një ditë engjëjt mund të lakmojnë të zbresin e të ulen buzë Danubit.

Debrecen

Kurrë s’kisha dëgjuar për Debrecenin, as Debreceni për mua, sigurisht. Unë s’e njihja, ai s’më njihte, dhe ky ishte një kusht perfekt për të krijuar në vetmi e qetësi, pa u penguar nga askush. Nuk e di pse nga të gjitha opsionet në Hungari, zgjodha këtë qytet. Ndoshta, pse nga opsionet që m’u ofruan, ishte i vetmi qytet, emrin e të cilit mund ta shqiptoja. Gjëja e parë që pashë sapo kërkova në internet, ishte një kishë e verdhë. Kam parë aq shumë kisha, xhami e sinagoga, por të gjitha më janë dukur të parëndësishme para tempujve të orakujve që kam parë në Greqi. Kështu që, një kishë nuk do të mund të bëhej arsyeja që të vija këtu. Pastaj kërkova të shihja parkun e qytetit, se s’mund ta imagjinoj një qytet pa park, ndoshta sepse jam rritur në një qytet pa park, por që ishte aq i pazhvilluar sa të dukej i gjithi si një park. Dhe në atë park, duhet të ketë ujë, që të më japë idenë e jetës dhe të freskisë (jam rritur në një qytet me dy lumenj, dhe me shumë përrenj, kroje e çezma). Pasi pashë disa imazhe të parkut, vendosa të vija në Debrecen. M’u duk se ishte një vend ku mund të gjeja qetësi për t’u shëtitur dhe për të menduar rreth asaj që po e sillja në kokë për ta shkruar.

Rezidenca

Para se të vija në këtë rezidencë (15 korrik – 10 gusht, 2022), kisha qenë në një rezidencë në Vjenë (“Kulturkontakt”, qershor 2013), ku i kisha dhënë dorën e fundit romanit tim të parë, Ulurima e ujkut, ndërsa në vitin pasues kisha qenë në Shkup (“Absolut Modern”, qershor 2014), ku kisha shkruar për katër ditë të katër kapitujt e romanit Zazen, meqë e mbaja në kokë nga viti 2011, kur kishte vdekur prototipi i protagonistit të librit. Mandej, për disa vite i kam ndërprerë shkuarjet nëpër rezidenca letrare, sepse, krahas punës krijuese, hulumtuese dhe edukative (pedagogjike), udhëhiqja botimet fillimisht në shtëpinë botuese “Om” (2012-2018), pastaj në “Bard Books” (nga 2019), dhe përgatisja revistën kulturore “Symbol” (nga viti i themelimit, më 2013).

Vitin e kaluar, Stefan Çapaliku, shkrimtar i njohur dhe mik i imi, që kishte qenë rezident në qytetin e Pecs-it, ku kishte shkruar romanin “Një engjëll me frak”, më sugjeroi të aplikoja për rezidencë në “Petőfi”. Meqë isha shkëputur nga këto shkuarjet në rezidenca, i përtoja mbushjes së aplikacioneve, dhe e shtyva aplikim për disa muaj, derisa një ditë mbusha dy aplikacione: për rezidencë në Debrecen dhe në Shkup. Në të dyja u pranova, veçse ata në Shkup më transferuan në Tiranë (që e kisha lënë si opsion të dytë, pasi edhe Tirana ishte pjesë e rrjetit READ), ku duhet të jem gjithë tetorin e këtij viti.  

Nga aeroporti i Budapestit në rezidencën në Debrecen më solli Károly Méhes (i cili, si mikpritës bujar që është, erdhi edhe të nesërmen dhe ma prezantoi lagjen dhe qendrën). Kur erdha në rezidencë ishte mbrëmje, dhe dorëzimi i çelësave më la paksa të hutuar. Një grumbull çelësash dhe disa dyer, për të arritur në “qelinë time”.  M’u duk sikur të më kishin arrestuar pasardhësit e Atilës dhe të më kishin mbyllur në burgun e ndonjë kështjelle. Fatmirësisht, çelësat ia lanë “të burgosurit”.  

Kështu, erdha në Hungari, aterova në areoportin Franz Liszt në Budapest, u vendosa në Debrecen, në një shtëpi borgjeze të rrugës Zoldfa, duke pasë shumë gjëra në kokë, por asgjë të shkruar për projektin tim këtu.

Gjatë qëndrimit në Debrecen më ka bërë përshtypje qetësia e qytetit dhe përzemërsia e njerëzve. Rrugëve kam parë fytyra të bukura (tash e kuptoja se pse mbretëresha jonë Geraldine Apponyi de Nagy-Appony ishte aq e bukur; ajo ishte e bukur, sepse ishte hungareze), dëgjoj një gjuhë të butë, shoferët gjithmonë i japin përparësi kalimtarit, madje edhe kur ai nuk është afruar ende te vijat e bardha.

Më pëlqente që qytetarët përdornin biçikleta. Nuk më pëlqente që një person dilte me katër-pesë qen duke i mbajtur për dore të lidhur kalavesh. Qentë, si kafshë të nënshtruara që janë, s’më pëlqejnë. Ujqit, si racë fisnike që nuk i nënshtrohen njeriut, më impresionojnë. Do të mbaja një ujk në shtëpi, sikur të mos ishte ky një cënim i lirisë së tij. Një ujk që do të më bindej, një ujk i nënshtruar, do ta humbte krejt simbolikën për të cilën e adhuroj.  

Sándor Petőfi  

Një ditë, duke shëtitur nëpër qytet, befas e pashë në të majtë të rrugës përmendoren e Petőfit. Njëqind e tetëdhjetë vjet më parë, poeti kombëtar hungarez, Sándor Petőfi (Shandor Petëfi), erdhi i sëmurë në Debrecen, ku nën kujdesin e miqve u ngrit në këmbë përsëri. Shtatë vjet më vonë, vdiq në betejë, në moshën 26 vjeçare. Rreth 26 vjet më parë e kam njohur për herë të parë këtë poet, në bibliotekën e vendlindjes sime, kur e pata lexuar librin “Sfidë mbretërve” (përmbledhje me poezi të tij, përkthyer nga Nonda Bulka, Dritëro Agolli etj.). Një libër i bukur, me kopertina të forta, me lidhje me penj. Më pati impresionuar sa me vargjet, aq edhe me jetën. Petőfi ka shkruar diçka që s’e kam harruar kurrë:

Për dashuri e jap jetën,

për liri e flijoj dashurinë.

Nëse liria përkthehet në liri personale, jo vetëm kombëtare, atëherë vargjet marrin kuptim edhe më shumë. Këto vargje kaq të bukura dhe kaq domethënëse kanë mbetur si letërnjoftim i poetit. Kur pashë sa shumë nderohej në Hungari, u dashurova edhe më shumë në Hungarinë. Një vend që i nderon poetët e vet është i denjë për çdo respekt. (Në Kosovë e kam parë një bust të një poeti të njohur, ku më shumë binte në sy emri i sponzorit sesa i poetit. Në Prishtinë, nuk më kujtohet nëse ka ndokund përmendore shkrimtarësh. Përmendore politikanësh dhe dëshmorësh ka sa të duash, sa ‘me hangër qentë’. Mes tyre, më e fshehura, në një skutë, para selisë së një partie politike, është statuja e shën Nënë Terezës. Ndërsa, në katedralen që mban emrin e saj, në vend të figurës së saj, paradoksalisht kanë ngritur statujën e një politikani musliman. Ndoshta në xhaminë e madhe që po ndërtohet në qytet, do t'i bëjnë një vend kësaj nëne të madhe, kësaj misionareje shqiptare katolike. Kushedi.)

Petőfi nuk ishte vetëm statujë, por edhe shesh në Debrecen. Ndërsa në Budapest, Petőfi ishte ura që lidhte Budën me Pestin, Petőfi ishte shesh, Petőfi ishte statujë, Petőfi ishte rrugë, Petőfi ishte kulturë, Petőfi ishte letërsi, Petőfi ishte krenari.    

Petőfi ishte edhe programi rezidencial në të cilin aplikova. “Petőfi” ma dha mundësinë ta shihja dhe ta ndjeja Hungarinë. Kur e shihja statujën e tij, mendoja se sa i ri kisha qenë kur e kisha njohur. Tani ai ishte më i ri se unë, dhe përjetësisht do të jetë i tillë.  

Lőrinc Szabó

Unë kurrë s’kisha dëgjuar për Lőrinc Szabón. Dhe kur e pashë nga larg statujën e tij në sheshin qendror, mendova se ishte John Lenon. Natyrisht, kur u afrova e pashë që s’ishte, por prapë s’e dija kush ishte. Károly Méhes ma prezantoi dhe, në mbrëmje, më dergoi informacione shtesë. Një bust të tij pastaj e pashë edhe në park: Lőrinc Szabó me vitrinën e librave mbrapa. Ndërkohë, Károly m’i kishte dërguar disa poezi të këtij poeti, njërën prej të cilave, Loci bëri poezi, e përktheva në gjuhën shqipe, duke vënë edhe një shënim për lexuesit shqiptarë: “Lőrinc Szabó (Szabó Lőrinc) është poet modern hungarez. Ka kryer shkollën në Debrecen. Ka përkthyer Shekspirin, Gëten, Bodlerin, Niçen etj. Ka vdekur nga infarkti në moshën 50 vjeçare. Kjo është njëra nga poezitë që ia ka kushtuar të birit, Lócit. Më pëlqeu thjeshtësia dhe thellësia e kësaj poezie, prandaj e përktheva (nga anglishtja)”.

Pas kësaj poezie, lexova edhe shumë poezi të tjera të këtij poeti, që meriton të njihet më shumë jashtë Hungarisë. Por zemrën time e ka fituar që herët poeti Attila József.  

Attila József

Attila József (një statujë shumë të bukur të tij e pashë në Budapest, pranë Danubit), ka vdekur në moshën 32 vjeçare nën rrotat e trenit, pasi kishte shkruar pesë letra lamtumire. Një nga librat që bleva në Hungari ishte edhe një botim bilingual: By the Danube, me poezi të përzgjedhura dhe të përkthyera nga John Bátki, dhe botuar nga Corvina, më 2018. Ky poet t’i mbush bateritë. Pasi ta lexosh atë, të vjen ta kapësh dikënd për fyti, ose t’i nxjerrësh gjuhën botës dhe Zotit. ‘Nuk jam unë ai që po bërtet, është toka që po gjëmon’, një poezi kaq e bukur! Pastaj poezitë e bukura për nënën. Apo vargu: do të jem një ujk, zemërthyer, ose: të dua si shpella e heshtur thellësinë e saj, apo edhe kjo: gjithmonë kam besuar se teoritë e fajit janë përralla.

Pastaj poezia me titullin “Attila Jószef”, ku thotë “sa mirë do të ishte të mund ta bleja një biletë për një udhëtim drejt vetes”. Apo poezia “Zilet”:

Zilet do të jenë

shpikur nga dikush

që nuk mundi t’i harrojë kurrë

sytë blu të dashurisë së tij.

Zilet fillojnë të bien nëpër pemë:

thirrje të dikujt.

Agimet kanë shumë zile,

agimet

kanë lindur në zemrat e grave të reja.

Dhe e përfundon duke thënë se: nëse nuk do të kishte zile,/ unë do t’i shpikja ato. Pastaj poezia e tij, O Evropa, ku ankohet për kufijtë e shumtë (O Evropa ka shumë kufij,/ në çdo kufi/ vrasës). Kjo më kujtonte kohën kur unë dhe familja ime kishim ikur ilegalisht nëpër kufijtë e Evropës, pra edhe nëpër Hungari, nga pushteti persekutues serb. Kjo më kujtonte edhe mijëra shqiptarë të tjerë të Kosovës, që iknin nga shteti i bankrotuar i pushtetit të korruptuar shqiptar më 2013-2014, dhe mbeteshin të izoluar në Hungari, derisa të gjenin lidhje për të ikur për Austri (pastaj nga aty, për Gjermani, Zvicër e shtete skandinave), por Austria ua mbyllte portën duke u shtirur sikur nuk e kuptonte urinë dhe dëshpërimin e azilkërkuesve shqiptarë, dhe i besonte kastës politiko-kriminale të Kosovës. Mos më bëj të dëshpërohem/ vetëm pse kam lindur evropian, ankohej Attila. Por do të duhej një Attila i Hunëve që t’i bënte austriakët e gjermanët ta kuptonin dhe ta pranonin realitetin. 

Poeti Attila Jószef godet fuqishëm në zemrat e lexuesve, dhe është e pafalshme që shumë poetë të shteteve të forta, që nuk i afrohen as te gjunjtë poetit hungarez, njihen më shumë se ai. Politikat kulturore e kanë dëmtuar jo pak kulturën ballkanike.

Magda Szabó  

Tash e kuptoj pse Magda Szabó e donte kaq shumë këtë vend, i cili duket sikur po përpiqet t’ia kthejë borxhin, duke i ngritur statujë në sheshin qendror, duke bërë një muze memorial për të, dhe duke ia lënë emrin e saj një rruge këmbësore. Magda Szabó-n e njihja, por në Debrecen ajo të duket edhe më afërt. Duke parë sesi ky vend është i pushtuar nga Magda (muze, statujë, pllaka, tabelë, rrugë), ti bie në dashuri me të dhe me qytetin e saj. Kur një ditë shkova në muzeun e saj (meqë përditë më binte rruga andej), aty punonte një vajzë e këndshme që, kur kuptoi se nuk dija hungarisht, m’i gjeti disa fletë anglisht që shpjegonin konceptin e muzeut memorial. Derisa po i fotografoja pllakën dhe tabelën jashtë, ndenja disa minuta aty, sepse në stolin mes pllakës dhe “derës” ishin ulur dy zonja të moshuara dhe bisedonin. Po mendoja: kështu, në këtë gjuhë, ka folur edhe Magda me ndonjë shoqe. S’e kisha idenë se për çfarë flisnin, por më pëlqente muzika e gjuhës së tyre. Emri i saj gjendet edhe në tabelat e një shtegu në parkun e qytetit. Pra, prania e autores së lindur në Debrecen shihet e ndihet kudo në këtë qytet. Në gjuhën shqipe kemi vetëm librin “Dera”, asgjë tjetër prej saj nuk është përkthyer.

Emër i bukur dhe i çuditshëm: Magda. Si një Magdalenë e lënë përgjysmë.

Teposhtë e përpjetë

Gjatë ditëve në Debrecen, kam parë edhe statujat e shkrimtarit Endre Ady (i cili ka studiuar në Debrecen dhe llogaritet si poeti më i madh hungarez i shekullit 20, por libër të të cilit nuk gjeta në anglisht): njërën te gjimnazi Ady, tjetrën (të frymëzuar nga vepra e tij) te parku i qytetit. Gjithashtu, kam parë muzeun e skulptorit debrecenas Ferenc Medgyessy, pastaj çdo ditë kaloja pranë statujës së punuar nga skulptori francez Emile Guillaume, në piedestalin e së cilës shkruante: "Kjo statujë simbolizon dhimbjen e Hungarisë duke vajtuar për fatin e fëmijëve të saj të rrëmbyer nga Traktati i Trianonit". Skulptura paraqiste një grua të gjymtuar dhe të zhveshur. Dikur kishte qenë e plotë, domethënë nga këmbët deri te koka, por tash ishte cunguar, s’i kishte këmbët dhe dorën e majtë, dhe kishte mbetur vetëm pjesa mbi gjunjtë. Kështu e gjymtuar dukej edhe më e dhimbshme.

Gjithashtu, vizitova edhe Universitetin e Debrecenit, të cilin e pashë rastësisht derisa vija vërdallë jashtë parkut. Më tërhoqi ngrehina e bukur me një oborr enorm përpara, dhe e krahasova me universitetin e shëmtuar ku jap mësim qe 14 vjet. T’i krahasosh këto është si të krahasosh një kështjellë me një market, ose në rastin më të mirë, një kështjellë me një spital.

Derisa i bija rretheqark qytetit, kam viztuar, natyrisht, edhe libraritë. Hungarezët kanë autorë të mëdhenj, por nuk bëjnë shumë për përkthimin e letërsisë së tyre. Kur gjeja ndonjë libër anglisht të autorëve hungarezë, e merrja menjëherë. Por, nuk arrita ta mbush as një çantë shpine. Hungaria duhet të fokusohet në promovimin e kulturës së saj jashtë kufijve të saj, ndërsa Debreceni duhet t’i rregullojë rrugët, sepse unë, ngaqë kam një ves që shoh përpjetë, disa herë kam zënë në thua në pjesët ku ishte prishur rruga. Po të isha rrëzuar, do ta kisha mallkuar Debrecenin.

Nagyerdei

Parku Nagyerdei, nja gjysmë ore në këmbë larg rezidencës, u bë vendi ku shkoja çdo mëngjes për të ngrënë një krosan si kafjall dhe për të lexuar një kapitull libri, e nganjëherë edhe dy a tre. Aty lexova librin e Italo Calvino-s, Mbi përrallën, dhe rilexova librin e studiueses hungareze, Maria Tatar, The Classic Fairy Tales, ku janë futur shumë përralla, përfshirë të gjitha variantet e Kësulëkuqes, dhe një parathënie analitike me informacione të tjera plotësuese. Po ashtu, në pjesën e fundit të librit janë zgjedhur edhe kapituj nga autorë të tjerë që kanë shkruar për përrallën: Benjamin, Propp, Calvino, Lüthi, Uther, Haase, Zipes etj.

Në park lexova për dy javë rresht, çdo mëngjes. Pjesën tjetër të ditës, lexoja e shkruaja në banesë. Për dy javë u ula aty përballë Teatrit të Parkut. Në mes kishim një pishinë ku laheshin shotat. Hungarezët janë njerëz të urtë, të qytetëruar, nuk flasin me të madhe, prandaj mund të lexosh pa të penguar kush, edhe nëse në park ndodhen dhjetëra njerëz. Pastaj e mbyllën parkun për shkak të një festivali të verës. Natyrisht kishte ulëse më tutje, por unë isha lidhur me stolin tim, me një pamje nga aty dhe e kisha të vështirë të ndërroja vend. Aty më nuk mund të hyja, ndërsa dikund tjetër aty përreth s’doja të rrija, sepse edhe zhurma e punëtorëve ishte e padurueshme.

Një ditë më ftuan ta shihja shfaqjen Flauti magjik të Mozartit, në teatrin e parkut. Më pëlqeu interpretimi muzikor, vokal dhe aktrues, më pëlqeu koncepti dhe realizimi skenik. Mozartin e doja që herët, por pasi kisha parë filmin e Millosh Formanit, thjesht e adhuroja. Rrugës Prishtinë-Vjenë-Budapest, e kisha lexuar dramën e dramaturgut anglez Peter Shaffer, “Amadeus”, mbi të cilën ishte bërë edhe filmi i regjisorit çek. Një dramë e bukur, një film i mrekullueshëm. E, këtu në park, edhe një performancë e shkëlqyeshme e kryeveprës së gjeniut të muzikës.  

Nganjëherë kam shkuar edhe në parqe më të vogla, jo për të lexuar, por thjesht për të pushuar. E, si zakonisht në parqe, mbaja me vete edhe një faqore ku shkruante ‘szenteltvíz’ (ujë i shenjtë), të cilën e mbaja në xhepin e pantallonave të shkurtra. Para një viti, mjekja maqedone ma ka ndaluar alkoolin. Nga pijet, i kisha të lejuar qumështin, lëngjet e frutave dhe ujin. Unë ia shtova këtyre edhe ‘ujin e shenjtë’.

Çdo ditë dilja në park për të marrë ajër të pastër dhe për të menduar për romanin tim të ri.  Unë mendoj më mirë duke ecur. Unë jam njeri peripatetik, një nxënës i përjetshëm i ‘shkollës së ujqve’ të Aristotelit, mbi “Poetikën” e të cilit kam diplomuar. Në park eci, pushoj, lexoj, dhe marr ndonjë shënim që kur të kthehem në banesë, ta integroj në romanin që po shkruaj. Tri ditët e para s’kam shkruar asnjë rresht në roman. Pastaj nga 20-30 faqe në ditë, por nganjëherë po aq më duhej t’i hiqja. Për ta shkruar këtë roman më ka nxitur studimi i Maria Tatar-it për “Kësulëkuqen”, ku analizon origjinën e përrallës, dhe interpretimet mbi përrallën, disa prej të cilave e shohin atë si një histori përdhunimi. Në Debrecen u përpoqa ta lidh përrallën me përdhunimet që ndodhën gjatë luftës në Kosovë (1998-1999), ku u përdhunuan mijëra gra e burra, përfshirë edhe fëmijët; u përpoqa të tregoj sa më lehtë një histori të rëndë; t’i tregoja si përrallë, e si cartoon, pasojat e një tragjedie të madhe, duke u përpjekur njëkohësisht ta ktheja mbrapsht përrallën. Është lehtë ta kthesh mbrapshtë, kur seksi është i mbarë, i bërë me qejf, dhe jo me dhunë. Nëse do ta tregoja vetëm sipas interpretimeve të psikanalistëve dhe feministëve, përralla do të dilte e mërzitshme, ndoshta edhe e gërditshme,

‘Rrëfenja’ ime supozoja të ishte një roman me shumë elemente të përrallës, një “Kësulëkuqe”, që gërshetohet edhe me përralla dhe histori të tjera. Prandaj, dhoma ime në rrugën Zoldfa, që në shqip i bie Pyll i Gjelbër, ishte vendi ideal për t’u marrë me ujkun dhe Kësulëkuqen. Fatmirësisht, pati edhe mot me shi e rrufe, dhe përditë e përnatë dëgjoja kambanat e kishave, që më çonin në kohën e instalimit të tyre në Evropë, dhe te pjesa alegorike e tyre. I gjendur në Pyllin e Gjelbër, mes dy kishave, po mendoja për adhurimin dhe demonizimin e ujkut.

Barbari

Isha në një gjendje emocionale kur kisha nevojë të flisja me veten, dhe Hungaria ma dha këtë mundësi. Qëndrimi im në Debrecen ishte një terapi. I mbetem borxh “Petőfit” që ma dha mundësinë ‘të bleja një biletë për të udhëtuar drejt vetes sime’. Meqë nganjëherë rruga drejt vetvetes shkurtohet me birrë, çdo mbrëmja udhëtoja me: Arany Ászok, Borsodi, Soproni, Dreher dhe Barbar. Këtë të fundit, si brend belg, e pija në tarracën e një restoranti afër sheshit. Më shumë e pija për emrin sesa për shijen. Barbar!

Kështu pija birrë belge në Hungari dhe kujtoja poezinë e një greku: Duke pritur barbarët, që më vonë u bë titull i romanit të John M. Coetzee-it. Me fjalën barbar grekët e lashtë i quanin të gjithë të huajt. Mandej, romakët, duke ndjekur modelin grek, barbarë i quanin ilirët, keltët, popujt gjermanikë etj. Ilirët e pinin birrën, ishin barbarë (të huaj dhe të egër) përballë qytetarëve romakë. Historia njeh edhe të famshmin Barbarosa (jo si të huaj, por si mjekërkuq), që supozohet se kishte prejardhje shqiptare, si dhe Mustafë Aga Barbar-in, i cili, kur iu rrezikua pushteti në Tripoli, e mbrojti atë me ndihmën e mercenarëve shqiptarë. Shqiptari ose ishte barbar, ose e mbronte barbarin. Ose e pinte Barbarin në një mbrëmje verë në tarracë.

Në Debrecen, në shekullin 21, unë s’mund të isha (Mustafë) Aga Barbari, përderisa isha Ag Barbari. Nganjëherë shikoja si rrinin klientët e s’flisnin fare. Mendoja: janë duke pritur barbarët, e nuk e dinë që barbari është mes tyre.

Nuk ka gjë më të rehatshme për një shkrimtar sesa të ndihet barbar, i huaj në një shoqëri që s’ia ka idenë se kush është e nga vjen ai. Ashtu nuk e pengon askush, dhe ai mund t’i mendojë të gjitha planet e tij barbare. Fundja, para çdo flete të bardhë, shkrimtari është gjithmonë një barbar, që vjen duke u zbuluar, njoftuar e familjarizuar gjatë shkrimit. I njëjtë është edhe para lexuesit.

Kur ke një Barbar në duar, të sillen shumë ide barbare në kokë. Por, le ta lëmë me kaq, se barbaria, ashtu si birraria, s’ka fund. Hungaria ende mund të më shohë si barbar, por unë me të, sidomos me Debrecenin, jam bërë shumë familjar. E di se do të më marrë malli prapë për Debrecenin dhe parkun Nagyerdei, dhe e di se do të kthehem herë pas here në stolin tim të leximit e të shkrimit si një kriminel që nuk e mund dot tundimin për t’u kthyer në vendin e krimit.  

(15 gusht 2022)